काठमाडौं । नेपालमा पहिरोको पूर्वसूचना दिने नयाँ प्रविधिको परीक्षण सफल भएको जलस्रोत अनुसन्धान तथा विकास केन्द्रले जनाएको छ । प्रयोगशालामा परीक्षण सफल भइसकेकाले यो प्रविधिलाई पहिलो चरणमा नागढुंगा सुरुङको पश्चिम भाग, सुन्दरीजलको खड्कागाउँ र तामाकोशी–५ हाइड्रोपावर क्याम्पको माथिल्लो भाग गरी तीन ठाउँमा जडान गरिँदै छ । भविष्यमा पहिरोको अन्य जोखिम क्षेत्रमा पनि विस्तार गर्ने योजना छ । जलस्रोत अनुसन्धान तथा विकास केन्द्रकी कार्यकारी निर्देशक सरिता दवाडीका अनुसार ताररहित यो प्रविधिले जमिनको कम्पन र स्लोप ढल्काइको संकेत पाउनासाथ खतराको संकेत स्वरुप साइरन बजाउँछ । साइरन बज्नासाथ प्रभावित क्षेत्रका बासिन्दालाई सुरक्षित स्थानमा सार्न सकिन्छ । जमिनको कम्पन नाप्ने सेन्सरले स्वचालित रुपमा फिल्डमा नै खतराको संकेत स्वरुप साइरन बजाउने र जमिनबाट प्राप्त ढल्काइको डाटालाई कम्प्युटर सिस्टममा हेरेर र विश्लेषण गरेर पूर्व सतर्कता अपनाउन सकिने दोहोरो सुविधा भएकाले यो प्रविधिमार्फत् पहिरोबाट हुने जनधनको क्षति न्यूनीकरण गर्न सहयोग पुग्ने विश्वास गरिएको दवाडीले बताइन् । ‘यस प्रविधिको सफल परीक्षण भएसँगै पहिरोको पूर्वसूचना दिने प्रविधिको क्षेत्रमा अझ थप अनुसन्धान गरी आगामी दिनहरुमा यस्तो प्रविधि विस्तार गर्दै जाने योजनामा छौं,’ जलस्रोत अनुसन्धान तथा विकास केन्द्रकी कार्यकारी निर्देशक दवाडीले भनिन्, ‘यस प्रविधिको प्रयोगले पहिरोबाट हुनसक्ने सम्भावित दुर्घटना तथा जनधनको क्षति न्यूनीकरण गर्न सहयोग पुग्ने विश्वास छ ।’ गृह मन्त्रालय अन्तर्गतको राष्ट्रिय विपद जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणको २०७९ सालको मनसुनजन्य विपदका घटनासहितको प्रतिवेदनअनुसार सो वर्ष पहिरोका सबैभन्दा धेरै ३१० वटा घटनाबाट ९२ जनाको मृत्यु भएको थियो । १७ जना वेपत्ता, ८० जना घाइते र १ हजार ९६८ परिवार पहिरोबाट प्रभावित भएका थिए ।

हेर्नुहोस् पहिरो पूर्वसूचना प्रविधिको नमूना परीक्षण:-

त्यसैले बाढीको पूर्वसूचना जस्तै पहिरोको पनि पूर्वसूचना प्रवाहका लागि सरकारी निकायहरु क्रियाशील छन् । सोही क्रियाशीलता अन्तर्गत देशका विभिन्न क्षेत्रका पहिरो जोखिम क्षेत्रबाट आएको अनुरोधको आधारमा पहिलो चरणमा नागढुंगा सुरुङको पश्चिम भाग, सुन्दरीजलको खड्का गाउँ र तामाकोशी–५ हाइड्रोपावर क्याम्पको माथिल्लो भाग गरी तीन ठाउँमा पहिरोको पूर्वसूचना प्रविधिको प्रयोग गर्न लागिएको केन्द्रका सीडीईजी डा। अनन्तमान सिंह प्रधान बताउँछन् ।

कस्तो छ पहिरोको पूर्वसूचना दिने नयाँ प्रविधि ?

यसअघि प्रयोगमा आएको प्रविधिमा सेन्सरले जमिनको विभिन्न डाटा मापन गरी सर्भरमा पठाउने र सर्भरले थ्रेसहोल्डको विश्लेषण गरी साइरनलाई सूचना दिने हुँदा कम्तिमा तीन मिनेटपछि मात्र खतराको सूचना प्राप्त हुन्थ्यो । तर अहिलेको नयाँ प्रविधिमा भने सेन्सरले नै थ्रेस होल्डको विश्लेषण गरी साइरनलाई सूचना दिने हुँदा रियल टाइममै छिटो र थप प्रभावकारी रुपमा सूचना सम्प्रेषण हुने डा. प्रधानको भनाइ छ । उनका अनुसार यस प्रविधिमा जमिनको कम्पन र झुकाव नाप्न छुट्टाछुट्टै दुई किसिमका सेन्सरहरु प्रयोग गरिएको छ । एउटा सेन्सर पहिरोको अति प्रभावित क्षेत्रको जमिनमा राखिन्छ । त्यसले प्रत्येक निर्धारित समयमा जमिनको झुकाव मापन गरी सर्भरमा डाटा पठाउँछ । सो डाटा कम्प्युटरमा हेरेर त्यसको विश्लेषण गरी पहिरो जानसक्ने अवस्थाको पूर्वपहिचान गर्न सकिन्छ । अर्को सेन्सरले भने पहिरो जानुपूर्व जमिनमा प्रवाह हुने पहिलो सुक्ष्म कम्पनको मापन गरी वस्ती नजिक राखिएको साइरनलाई सूचना दिन्छ र तुरुन्तै साइरन बज्दछ । उक्त सेन्सर जमिनको कम्पन नापेको एक सेकेण्डभन्दा पनि द्रुत गतिमा साइरन बज्ने गरी डिजाइन गरिएको छ । पहिरोको पूर्वसूचना दिने यो प्रविधि स्थापना गर्ने जिम्मा कन्सल्टेन्सी जियोकम इन्टरन्यास्नल, पेम्स र इनोभेटिभ इन्जिनियरिङ सर्भिसेजको जे।भी।ले पाएका हुन् । जलस्रोत अनुसन्धान तथा विकास केन्द्रले तयार पारेको स्पेसिफिकेसन अनुसार ६ महिना लगाएर नयाँ किसिमको पहिरोको पूर्वसूचना दिने प्रविधि तयार पारिएको जेभीबाट अध्ययनमा संलग्न इन्जिनियर तथा इनोभेटिभ इन्जिनियरिङ सर्भिसेजका प्रवन्ध निर्देशक अनुप खनालले जानकारी दिए ।खनालका अनुसार यस प्रविधिको डिजाइन तथा निर्माण नेपाली अध्ययन टोली र अमेरिकी कम्पनीको संयुक्त प्रयासमा गरिएको हो । यस प्रविधिमा प्रयोगमा आएका सम्पूर्ण उपकरणहरु स्वचालित र ताररहित छन् । उनका अनुसार सेन्सर र साइरनबीचको दुरी एक किलोमिटर टाढासम्म राखेर यसलाई प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

यसअघि भएका परीक्षण :-

भूगर्भविद शिवकुमार बास्कोटाका अनुसार पहिरोले सधैं पूर्वसंकेत नदिए पनि कहिलेकाहिँ पूर्वसंकेत देखिन्छ । जस्तै जमिनमा चिरा परेको देखियो भने, जमिनबाट कटकट आवाज आयो भने, रुख वा बिजुलीका पोलहरु ढल्किए भने, पानीका मुहानहरु अस्वाभाविक रुपमा सुक्ने, नयाँ मूल देखा पर्ने, भइरहेका मूलमा धमिलो पानी आउने, भिरालो जमिनबाट ढुंगा माटो खस्ने, घरका झ्याल–ढोका खोल्न–बन्द गर्न एक्कासी गाह्रो हुने भएमा ती पहिरोका पूर्वसंकेतहरु हुन् । यस्ता कुनै संकेत देखिएका सतर्कता अपनाउनुपर्ने भूगर्भविदहरु बताउँछन् । पहिरो जानुअघिको अवस्था पत्ता लगाउन यसअघि भूकम्प प्रभावित गोरखा र दोलखामा उपकरणहरु जडान गरिएका थिए । दोलखाको कालिञ्चोक गाउँपालिकाको सुन्द्रावती गाउँमा अध्ययनको क्रममा प्रयोग गरिएको पहिरोको पूर्वसूचना प्रणालीबाट २०७५ साउनमा ११७ घरका झण्डै ५ सय जनालाई सुरक्षित स्थानमा सार्न मद्दत मिलेको थियो । सो अध्ययनमा संलग्न ललितपुरको पुल्चोक इन्जिनियरिङ अध्ययन संस्थानका डा। वसन्तराज अधिकारीका अनुसार पहिरोको जोखिम क्षेत्रका बासिन्दालाई मोबाइल फोनमा एसएमएसमार्फत् सूचना पठाएर सुरक्षित गरिएको थियो । यसैगरी गोरखाको खानी गाउँमा नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठान नाष्टको सहयोगमा राम–लक्षण रिमालले पनि पहिरोको पूर्वसूचना दिने प्रविधि परीक्षणका लागि जडान गरेका थिए । तर त्यसलाई पछि नियमित प्रयोगमा ल्याउन नसकिएको नाष्टका प्रवक्ता डा. रविन्द्र ढकालले जानकारी दिए । विगतका प्रयोगहरुको समेत पुनरावलोकन गरी अहिले नयाँ प्रविधिको डिजाइन गरिएको केन्द्रकी कार्यकारी निर्देशक दवाडीले बताइन् ।