२३ फागुन, काठमाडाैँ। हरेक फेब्रुअरी महिनाको दोस्रो हप्ता विश्वभर सुरक्षित इन्टरनेट दिवस मनाइन्छ । विश्वभर नै इन्टरनेट चलाउनेको सङ्ख्या बढ्दै गएपछि त्यसको कसरी सुरक्षित प्रयोग गर्न सकिन्छ भन्ने चेतना जगाउने उद्देश्यसहित यो मनाउन थालिएको हो । यस दिन विश्वका धेरै देशले इन्टरनेट प्रयोग गर्दा भएका कठिनाइ, समस्या र असुरक्षाका विषयमा विभिन्न किसिमका कार्यक्रम आयोजना गर्छन् ।

इन्टरनेट सुरक्षासँग सम्बन्धित रहेर मानिसलाई सचेत बनाउने विभिन्न किसिमका सामग्री पनि प्रस्तुत गर्छन् । नेपालमा पनि फेब्रुअरीको दोस्रो हप्ता इन्टरनेट सुरक्षाका विषयमा सरकारी निकाय र विभिन्न किसिमका सङ्घसंस्था मिलेर कार्यक्रम आयोजना भएको थियो । कतिपयले त भिडियो सामग्री बनाएर सुरक्षित रूपमा इन्टरनेट प्रयोग गर्ने तरिकाबारे जानकारी पनि गराएका थिए । भाइबहिनीहरू, इन्टरनेट सधैँ सुरक्षित हुँदैन । इन्टरनेटको प्रयोग बढ्न थालेपछि यसको प्रयोग गर्नेलाई लक्षित गरेर बारम्बार आक्रमण हुने गर्छन् । त्यस्तो आक्रमण इन्टरनेटबाटै हुने गर्छ । इन्टरनेट सुरक्षित तरिकाले प्रयोग गर्न जानिएन भने यसले धेरै ठूलो समस्या पनि ल्याउन सक्छ । इन्टरनेटको असुरक्षित प्रयोगले कहिलेकाहीँ आर्थिक नोक्सानीसमेत हुन सक्छ । व्यक्तिको इज्जत, प्रतिष्ठा गुम्न सक्छ अनि कहिलेकाहीँ त ललाइफकाई गरेर गलत काममा समेत प्रयोग गर्न सक्छन् ।

इन्टरनेटमा हामीले धेरै जानकारी राख्ने भएकोले पनि यसको सुरक्षित प्रयोग गरिएन भने त्यस्ता जानकारी अरूले सजिलै थाहा पाउन सक्छन् । जस्तो कि हामीले चलाइरहेको मोबाइलको प्याटर्न कसैले थाहा भयो भने त्यस्तो व्यक्तिले हाम्रो मोबाइलमा के के छ भन्ने कुरा थाहा पाउन सक्छ । कसैले हामीलाई हानि पुर्याउने सोच राखेको छ भने मोबाइलमा रहेको जानकारी बाहिर ल्याइदिन सक्छ, त्यहाँ रहेका तस्बिरको गलत ठाउँमा प्रयोग गरिदिन सक्छ । हो, त्यसैले अहिले विश्वभर नै सुरक्षित इन्टरनेटको चर्चा हुने गर्छ ।

पासवर्ड

भाइबहिनीहरूलाई त थाहा नै होला आजकल इन्टरनेटमा उपलब्ध धेरै कन्टेन्टमा एकाउन्ट मागिन्छ । जस्तो कि जिमेल, फेसबुक, टिकटक, भिडियो गेम, ईसेवा, खल्ती अथवा अन्य धेरै । यसरी एकाउन्ट बनाउँदा त्यहाँ पासवर्ड राख्नुपर्ने हुन्छ । अरूले त्यस्तो कन्टेन्ट सजिलै चलाउन नसकुन् भनेरै पासवर्ड राख्न थालिएको हो तर हामीले त्यस्ता एकाउन्टमा राखिने पासवर्ड नै कमजोर भयो भने त अरूले सजिलै पत्ता लगाउन सक्छन् ।

उदाहरणका लागि अरूले सजिलै अनुमान गर्न सक्ने किसिमको पासवर्ड फेसबुकमा राखियो भने हाम्रो फेसबुकमा प्रवेश गरेर अनावश्यक कुरा पोस्ट गरिदिन सक्छ, हामीले म्यासेन्जरमा गरेका कुराकानी बाहिर ल्याइदिन सक्छ, कहिलेकाहीँ म्यासेन्जरमा गोप्य कुराकानी भएको हुन सक्छ त्यस्ता कुरा पनि बाहिर आयो भने त त्यसले हामीलाई समस्यामा पार्न सक्छ । अझ, आजकल हामीले अनलाइनबाटै पैसा लेनदेन गर्न सकिने भएकोले हाम्रो बैङ्किङ एपको जानकारी कसैले पायो भने त हाम्रो एकाउन्टको पैसा ट्रान्सफर पनि गरिदिन सक्छ । त्यसैले अरू कसैले सजिलै अनुमान लगाउन सक्ने, धेरै प्रयोग हुन सक्ने किसिमका होइन कि अलि भिन्न किसिमको पासवर्ड प्रयोग गर्नुपर्छ । त्यसरी प्रयोग गरिएको पासवर्ड सम्भव भए एक महिनामा अथवा नभए दुई महिनामा त अनिवार्य परिवर्तन गर्नु धेरै राम्रो हुन्छ ।

डिभाइस अपडेट

हामीले प्रयोग गर्ने मोबाइल, ट्याब्लेटजस्ता डिभाइस बनाउने कम्पनीले समयसमयमा अपडेट उपलब्ध गराइरहेका हुन्छन् । अपडेट भन्नाले मोबाइल अथवा ट्याब्लेटमा प्रयोग भएको अपरेटिङ सिस्टम(एक किसिमको सफ्टवेयर)मा हुने परिवर्तन हो । आफ्ना मोबाइल प्रयोगकर्तालाई सुरक्षित बनाउन त्यस्ता कम्पनीले विभिन्न समयमा अपडेट उपलब्ध गराउने गर्छन् । यसबाहेक हामीले प्रयोग गर्ने एपमा पनि अपडेट आइरहेको हुन्छ । मोबाइलको अपरेटिङ सिस्टम अथवा एपमा अपडेट आए नआएको हामी आफैँले पनि हेर्न सक्छौँ । धेरैजसो त मोबाइलमै पनि नोटिफिकेसन आएको हुन सक्छ । यस्तो अवस्थामा तुरुन्तै अपडेट गर्नुपर्छ । यसरी अपडेट गर्दा हाम्रो मोबाइल र त्यसभित्र हामीले प्रयोग गर्ने एप झन् सुरक्षित हुन्छ । अपडेटले सुरक्षा कमजोरीलाई सच्याएको हुन्छ । अथवा प्रयोग गर्दा हुन सक्ने समस्याको अनुमान लगाएर त्यसलाई सुरक्षित बनाइदिएको हुन्छ ।

सकेसम्म फ्रि वाइफाई प्रयोग नगरेको राम्रो । प्रयोग नै गर्नुपर्ने अवस्थामा व्यक्तिगत विवरण राखिने फेसबुक, टिकटक, मोबाइल बैङ्किङको प्रयोग नगर्ने ।
भाइबहिनीहरू, जसरी हाम्रो शरीरमा कुनै किसिमको भाइरस प्रवेश गर्यो भने त्यसले हाम्रो शरीर कमजोर बनाउँछ, अनेक किसिमको रोग ल्याउँछ, त्यसरी नै हामीले प्रयोग गर्ने मोबाइल, कम्प्युटरमा भाइरस प्रवेश ग-यो भने असुरक्षा बढाउँछ । अरूको मोबाइल, इन्टरनेटमा भाइरस प्रवेश गराएर नोक्सानी पु-याउने समूह पनि सक्रिय भइरहेको हुन्छ । कहिलेकाहीँ इन्टरनेट प्रयोग गर्दा आउने अचम्मका लिङ्कमा हामीले क्लिक ग¥यौँ भने पनि त्यसबाट भाइरस प्रवेश गर्न सक्छ । यसरी हाम्रो मोबाइल, कम्प्युटरमा भाइरस प्रवेश गर्यो भने त्यसले त्यसभित्रका सबै जानकारी आफ्नो कब्जामा लिन सक्छ, महत्वपूर्ण फाइल, जानकारी खुल्नै नसक्ने बनाइदिन सक्छ । यसका लागि एन्टिभाइरसको प्रयोग गर्नुपर्छ ।

एन्टिभाइरसले त्यस किसिमका भाइरस प्रयोगलाई रोक्ने भएकोले यसले हाम्रो मोबाइल प्रयोगलाई सुरक्षित बनाउँछ तर इन्टरनेटमा उपलब्ध एन्टिभाइरसको प्रयोग गर्दा त्यो कत्तिको विश्वसनीय हो, कतिले प्रयोग गरेका छन् सबै बुझेर मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ है । एन्टिभाइरसको नाममा नाम नै नसुनेको र धेरैले प्रयोग नगरेको सफ्टवेयर प्रयोग गर्दा त्यो नै जोखिमका कारण बन्न सक्छ ।

फ्रि वाइफाई

आजकल रेस्टुराँमा, फिल्म हलमा, विमानस्थल, पार्कमा फ्री वाइफाईको प्रचलन एकदम बढ्दो छ । पैसा तिर्नु नपर्ने र सजिलै इन्टरनेटमा कनेक्ट हुने भएकोले हामीलाई पनि फ्री वाइफाई प्रयोग गर्न मन लाग्छ तर फ्री वाइफाईका लागि प्रयोग हुने विवरणमा सजिलै पहुँच पुग्न सक्ने भएकोले ह्याकरहरूले त्यसलाई निशाना बनाइरहेका हुन्छन् । यस किसिमको वाइफाई प्रयोग गर्दा पासवर्ड ह्याक हुन सक्ने सम्भावना पनि उत्तिकै रहन्छ । त्यसैले सकेसम्म फ्री वाइफाई प्रयोग नगरेको राम्रो । प्रयोग नै गर्नुपर्ने अवस्थामा व्यक्तिगत विवरण राखिने फेसबुक, टिकटक, मोबाइल बैङ्किङको प्रयोग नगर्ने ।

माथि उल्लेख गरिएका कुरा इन्टरनेट प्रयोगका लागि आधारभूत कुरा हुन् । यी आधारभूत कुरा पनि पालना भएनन् भने हामीले सुरक्षित रूपमा मोबाइल अथवा इन्टरनेटको प्रयोग गरेका छैनौँ भनेर बुझ्नुपर्छ । यसबाहेक इन्टरनेट सुरक्षाका अन्य उपाय पनि हुन्छन् । यो लेख गोरखापत्रमा प्रकाशित छ।